Uluslararası Türk Akademisi Arkeoloji Enstitüsü ve Moğol Bilimler Akademisi tarafından ortaklaşa yürütülen Arkhangai bölgesi Nomkhon Ovası’ndaki bilimsel arkeolojik keşif gezisi sonucunda, Yelteris Kağanı’na adanmış bir kompleks keşfedildi.
Kompleksin toplam alanı 49×41.5 m’dir. Batıdan doğuya doğru oval bir biçimde yer alan külliyenin etrafına hendek kazılmış ve buradan toprak yığılarak bir kale inşa edilmiştir.
Külliyenin batı tarafında ortasında delikli (sunak) taştan bir küp, taştan insan figürleri, iki yavru aslan heykeli ve iki koyun heykeli bulunmaktadır. Külliyenin kapısının doğusunda 51 adet balbal taşı çıkıntısı bulunmaktadır. Bunlardan Ashina ailesine ait “tauteke” sembolü beş balbaldan tespit edilmiştir.
Aynı zamanda patika üzerine serilen kil kaplama ve tuğla kalıntılarının da kazılması külliye içerisinde bir baruk (ibadethane) olduğunu göstermektedir.
Barik’in önünde kitabe anıtının üst kısmı ve kaplumbağa standı bulunmuştur. Bulunan hazinenin iki yüzünde 12 satırlık eski Türk yazısı, üçüncü yüzünde ise eski Soğd yazısı bulunmaktadır. Keşfe katılan bilim adamları, anıtın metninden “Tanrı”, “Türk”, “Kutlyk”, “Tümen” gibi bir takım kelimeler tespit ettiler. Kitabe metninden elde edilen bilgilere dayanarak Nomgon kompleksinin Kağanlığı yeniden canlandıran Kültegin ve Bilge Kağan’ın babası Kutlyk Yelteris Kağan’a ithaf edildiği sonucuna varılmıştır. Ayrıca Bitiktaş, “Türk” adının ilk kez geçtiği Türk döneminin en eski yazılı anıtı olarak kabul edilir.
Genel olarak Nomghon ritüel kompleksi, tüm özellikleriyle Bilge Kağan ve Kültegin ritüel komplekslerine benzer. Nomgon yazılı anıtın tepesinde, vücudu aşağı bakacak şekilde ejderha şeklinde iki kurt başı tasvir edilmiştir. Taşpar Kağan, Bilge, Kültegin ve diğer anıtların tepesine bu tür Kağan niteliklerinin – ejderha biçimli, kurt başlı bir arsanın oyulduğu bilinmektedir. Nomgon yazıtı, Orhun anıtları gibi devlet düzeyinde önemli bir anıt olarak kabul edilir.
Akademi, Nomgon bilimsel seferinin sonuçlarına adanmış bir bilimsel koleksiyon geliştirecek ve bunu Türk devletlerinin başkentlerinde sunacak. Moğolistan’daki Türk dönemine ait anıtların kazıları gelecekte de devam edecek.
Nomghon Ovası’ndaki araştırma çalışmalarının 2019’da başladığını belirtmek gerekir. Ancak “Covid-19” pandemisi nedeniyle iki yıl ara verilen “Nomgon” ortak seferi, Temmuz 2022’de kazı çalışmalarına yeniden başladı.
“Nomgon-2022” ortak seferi, Uluslararası Türk Akademisi başkanı Darkhan Kydyraly, ünlü Türkolog Napil Bazylkhan, Nurbolat Bogenbaev, Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü Arkeolojik Araştırma Merkezi direktörü, akademisyen Damdinsurengin Tseveendorzh’u (1949) içeriyor. -2022), Tarih Enstitüsü, Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Ortaçağ Arkeolojik Araştırmalar Merkezi Başkanı Altangerelyn Enkhtor, arkeologlar Tserenkhandyn Buyankhishig, Gonchigiin Batbold ve Narantuyaagiin Tsengel, Munkhsaykhany Uuganbayar arkeolojik araştırmalarda yer aldı.
Bundan önce Türk Akademisi Moğolistan’daki Shiveet-ulan anıtında arkeolojik kazılar yaptı. 2016 yılında adı geçen vadiye özel bir sefer düzenlemiştir. Kutlyk Kağan döneminde inşa edilen tören kompleksinde semboller ve çeşitli eserler bulunarak tarihleri belirlendi. 2018 yılında, kompleks çitle çevrildi ve halledildi. Bu çalışmaların devamı olarak 2019 yılında Nomgon seferi başlatıldı.
